चर्चित रामायण ग्रन्थका मुख्य पात्र तथा नायकहरु

रा,हनुमान,रावण,कुम्भकर्ण,बिभिषण,वाली,सुग्रीब,वाल्मीकि ऋषि इत्यादि पात्रहरुको नाम सुने पनि ती सबैको चरित्र अभिनय र भूमिकाबारे उपरी र छिपछिपे ज्ञान मात्र थियो।बाल्मिकि ऋषि द्वारा रचित रामायण ग्रन्थलाई नेपाली पद्यमा अनुबाद गरि नेपाली भाषा साहित्यलाई अतुलनीय योगदान पुर्याएका तनहुँ निवासी आदिकबी भानुभक्त आचार्यले लेखेको पुस्तक बजारमा आएको खबरले त्यस प्रति आकर्षित भएको थिएं।पढ्न रुचि जागेको तर अन्य बाहिरी साहित्य,दर्शन तथा ज्ञान,बिज्ञानका पुस्तकहरु अध्ययनमै समय खर्चनु परेको हिसाबले र एक किसिमले नढाटी भन्नुपर्दा रहस्यमय अलौकिक अध्यात्म दर्शन,मिथकिय सोच र काल्पनिकी साहित्य रचनामा उति साह्रो रुचि तथा बिश्वास नभएको र त्यस प्रती आग्रही मतले गर्दा पनि रामायण,महाभारत,गीता जस्ता महत्त्वपूर्ण ग्रन्थहरु पढ्न नभ्याएको र छुटेको सत्य साचो थियो।यसैक्रममा मेरो पुस्तक अध्ययन प्रतिको रुचि र लगावलाई ख्याल राखी म संगै नजिक रहनु भएका साथीहरुले “जि.सि.जि!के तपाईंले रामायण,महाभारत र गीता पढ्नु भयो?”ती पुस्तकहरु पनि पढ्नुपर्छ है,यस्तो पढ्ने मान्छेले त ती पुस्तकहरु पढी भ्याउनु भएको होला भन्ठानेको त पढ्नु भएकै रहेनछ भन्ने व्यंग्य प्रहारले म थुप्रैपटक घाइते भै रन्थनिएकोले पनि ती पुस्तकहरु पढ्ने भोक जागेको थियो।त्यही घाइते मनस्थिति र ज्ञानको भोक मेट्ने तिब्र अभिलाषा पूरा गर्ने हेतु रामायण खरिद गरि अद्धोपान्त अध्ययन गरि आफू लाई लागेका कुरा अभिव्यक्त गर्ने धृष्टता गर्दैछु।यसै मेसोमा जागीरबाट बचेको समयलाई भरपुर सदुपयोग गर्दै पछिल्लो समय मैले अध्यात्म दर्शनका पुस्तकहरु खरिद गरि त्यसलाई नियाल्ने जमर्को पनि गर्दै छु।केही समय पहिले चर्चित ग्रन्थ गीता,गरुडपुराण पढी भ्याइ त्यसबारेमा प्रकाश पारेको थिएं। महाभारत,मनुस्मृति,बौद्ध दर्शन सम्बन्धि पुस्तक खरिद गरि सकेको छु,पढ्न बाकी छ भने चारबेदको सार खरिद लिष्टमा रहेको छ।
माथि चर्चा गरिए झै रामायणमा दशरथ,जनक,राम,सीता,लक्ष्मण,भरत,शत्रुघ्न,कैकयी,कौशल्या,सुमित्रा,बिश्वामित्र,बशिष्ठ,वाल्मीकि,नारद,दधिबल,भारद्वाज,पुलत्स्य,बिश्रवा,कैकसी,सुमाली,गुह,कुबेर,राबण,कुम्भकर्ण,बिभिषण,शुपर्णखा,मन्दोदरी,बाली,सुग्रीब,हनुमान,नारान्तक,अहिराबण,इन्द्रजित,अगङ्द,पुष्कल,बिरमणी,सुरथा,लब,कुश,जटायु,शुक दम्पती,सम्पाती इत्यादि जस्ता पात्रहरुको मूख्य चरीत्र चित्रण द्वारा रामायण कथिएको र रचिएको छ।बालकाण्ड,अयोध्याकाण्ड,अरन्यकाण्ड,किष्किन्धाकाण्ड,सुन्दरकाण्ड,युद्दकाण्ड,उत्तरकाण्ड गरि ७ काण्डमा आधारित रहि राम लिला/कहानीलाई अगाडि बढाइएको छ।रामायणको बिषय सूची बालकाण्ड अन्तर्गत शुरुमै नारद,बह्रमा,शिव,पार्बतिको संवाद द्वारा रामायणमा अभिब्यक्त हुने सम्पूर्ण ब्यहोराहरु कथ्य सामाग्री र पेटबोली ओकल्न तथा कहन लगाइएको छ।जस अन्तर्गत सबै लोकहरुमा रहेका देवता,इन्द्रादिहरुको राज्य सुख तथा ध्यान,यज्ञलाई राबण खलकले सास्ती र हैरानी दिएकोमा,उनीहरुको सम्पत्ति हरण र नोक्सानी पुर्याएकोमा इन्द्र देवताहरुले बह्रमालाइ आफ्नो दु:ख बिसाउदै त्यसबाट छुटकारा पाउन र राबण खलकलाइ मार्न र मराउन भूमिका खेलिदिनुपर्ने अनुनयलाइ बह्रमाले ध्यानपूर्वक सुनी राम द्वारा राबणको अन्त्य तथा मरण निश्चय हुने बरदान दिएको,अन्याय,शोषण तथा असत्यको बिरुद्ध सत्य तथा न्यायको जित हुने दृष्टिचेत र परिकल्पना अनुसारनै रामलिला कहानीलाइ अगाडि बढाइएको छ।
कथा अनुसार अयोध्याका राजा दशरथका छोरिहरु मात्र हुनु,छोरा नहुदा दुखी र चिन्तित देखिएकोमा बशिष्ठ ऋषिको सुझाब र बरदान पाई दशरथका ३ वटै श्रीमतीले पायस खाइ गर्भिणी हुनु,जस अनुसार रानी कौशल्याबाट राम,कैकयिबाट भरत,सुमित्राबाट लक्ष्मण र शत्रुघ्न जन्मन पुगेको कुरा उल्लेख गरिएको छ।त्यस्तै पुस्तकमा बिश्वामित्र ऋषिले राजा दशरथ कहाँ आइ आफूले गर्न खोजेको होम,यज्ञ नाश गर्ने र उपद्रो मच्चाउने मारिच,सुबाहु जस्ता राक्षसलाई मार्नको खातिर गुरु बशिष्ठको अनुमति लिएर आफू कहाँ लिने र शिक्षित तथा दिक्षित तुल्याउने हेतु अनुसार आफू संग लिइ दिक्षित तुल्याएको,होम,यज्ञमा उपद्रो गर्ने र विध्वंस मच्चाउने मारिच र सुबाहु जस्ता राक्षसहरुलाइ राम लक्ष्मण द्वारानै मार्न लगाएको प्रसङ्ग पनि पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ।त्यस्तै गरि पुस्तकमा राजा जनककी छोरीको जन्माइ,हुर्काइ,राम संग सीताको बिबाह के कसरी सम्पन्न हुन पुग्यो?राजा दशरथले आफ्नी रानी कैकयिको कुरा किन काट्न सकेनन्?आखिर कैकयिकै आग्रहमा जेष्ठ सुपुत्र रामको राज्य सुख र हकाधिकारलाई खोसी रामलाई १४ बर्षको बनवास यात्रा तय र भरतलाइ राज्य सुख दिनमा किन राजी भए?बुवा दशरथको यो निर्णयलाई खुद भरत,लक्ष्मणहरुले किन बिरोध गरे?लक्ष्मणले त दशरथको यो निर्णय प्रती क्रोधित बनी बुवालाइ बाध्ने र निर्णय सच्याउनमा आन्दोलित हुने निष्कर्षमा पुगे?तर त्यो निर्णयलाई रामले सिरोपर र आज्ञा पालन गर्दै आन्दोलित भाइहरुलाइ कसरी सम्झाए?र अन्तत पत्नी सीता,भाइ लक्ष्मण सहित १४ बर्षे बनवास यात्रा तय गरे?यसबारेमा निकै रोचक साथ प्रस्तुत गरिएको छ।त्यस्तै बनबास यात्राको पहिलो रात्री बास राम भक्त गुह र पाचौं रात्रि बास वाल्मीकि ऋषि कहाँ बसेको,बाल्मिकिले आफू पहिले ब्याधा भएको,सप्त ऋषिको कृपाले रामनाम उल्टा जपि सज्जन र सत्चरित्रलाई अपनाएको प्रसङ्ग पनि उल्लेख गरिएको छ।

त्यस्तै पुस्तकमा आफ्नो सहोदर छोरा रामलाई बनबास पठाइएको,रानी कैकयिको सामुन्ने लुते बनेको र गलत निर्णय लिएकोमा रानी कौशल्याले गरेको कटु वचन र कटाक्ष सहन गर्न नसकी शोकमानै रहेको अबस्थामा राजा दशरथको मृत्यु हुन पुगेको,बुवा दशरथको छिटो मृत्यु हुनुमा आफ्नी आमा कैकयिनै दोषी रहेको भन्दै भरत,आमा कैकयी संग रिसाइ यसमा आफ्नो कुनै दोष नरहेको कुरा जाहेर गर्न कौशल्या र गुरु बशिष्ठ कहाँ गएको,बुवा दशरथको अन्तेष्टि कृया सप्पन्न गरि आफ्नी आमा कैकयिको निष्ठुर प्रबृत्ति प्रती असहमत जनाउदै राम,सीता र लक्ष्मणलाई खोज्दै बनबास यात्रा तय गरेको राम भक्त गुह,भारद्वाज ऋषि संग भेटवार्ता गर्दै वाल्मीकि आश्रममा पुगि अन्ततः राम,लक्ष्मण र सीता संग भेट गर्न सफल रहि दाजुहरुलाइ अयोध्या फर्कन अनुनय गरेको,यस अबस्थामा राम,लक्ष्मण,भरत बिचको निस्वार्थ भातृत्व र अपनत्व प्रेम,एक अर्कालाई गर्ने उच्च आदर,संमान भाव प्रसङ्ग निकै रोचक साथ प्रस्तुत गरिएको छ।त्यस्तै रानी कैकयिले समेत आफ्नो छोरा भरतलाइ राज्य भोग गर्न रामलाई बनबास पठाउने,राजा दशरथलाई उक्साएको निर्णय आफैमा गलत र सनकी व्यबहार भएको भन्दै पछुताएको प्रसङ्ग पनि पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ।त्यसैगरी पुस्तकमा अरन्यकाण्ड अन्तर्गत अगस्ती ऋषि आश्रमबाट बनको बाटो हुदि राम,सीताको जोडीलाई बिरोध नामक राक्षसले डर धम्की दिदै मार्ने धृष्टता गरेकोमा त्यसको प्रतिकार गरि बिरोधको बध गरेको,बाटो हुदि रावण बहिनी शुपर्णखा संग भेटवार्ता र लक्ष्मण द्वारा नाक,कान,समेत काटन लगाइ बुचो बनाइ फर्काइदिएको,खर,निशर र दुशण नामक रावण भाइ राक्षसहरुलाइ प्रतिकार गर्दै मारेको प्रसङ्ग पनि उल्लेख गरिएको छ।

त्यस्तै पुस्तकमा आफ्नो सहोदर बहिनी शुपर्णखाको राम,लक्ष्मणले अपमान र बेइज्जतपूर्ण हिसाबले नाक,कान समेत काटी बुचो बनाइ हेपेको,भाइहरुको समेत मरण भएको बिषयले रावण आक्रोशित र उत्तेजित हुँदै लंकाबाट समुन्द्र तरि ऋषिको भेष बदली मारिच कहाँ पुगि रामलाई छल गरि सीताबाट टाढा भगाउनमा आफूलाई सहयोग गर्नुपर्ने नत्र ज्यान लिने धम्की दिए पश्चात् मारिचले मृग रुप धारण गरि राबणले भने बमोजिम गर्न बाध्य भएको जस अनुसार राबणले सीताको सहजै अपहरण गर्न सफल रहेको प्रसङ्ग पनि पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ। रामले मारिच बध गरि आश्रममा फर्किदा सीता नभएको र राबणले हरण गरेको आशंकामा चिन्तित हुँदै र र्भौतारिदै सीताको खोजीमा निस्कदै गर्दा लक्ष्मणको जटायु संग भेट प्रसङ्ग,कबन्धको उद्दार,रामको शबरि संग भेट भए पश्चात् शबरिकै सल्लाहमा सुग्रीब संग मितेरी गासेको,सुग्रीबकै दाजु बालिले आफ्नी पत्नी भोग समेत गरि अत्याचार गरेकोले त्यसलाई ठेगान लगाउनुपर्ने सुग्रीबको राय अनुसार सुग्रीब,बालिको लडाइँमा सुग्रीबको पक्ष लिदै बालिको बध गरेको र बाली बध पश्चात् बाली पत्नी ताराको पति बियोगमा बिलाप,सुग्रीबले राज्य पाएको,रामद्वारा लक्ष्मणलाइ कृयायोगको बर्णन,सीतालाइ खोज्न हिडेका सुग्रीब लगाएत बानरहरुले सीता हरण भएको ठाउँ पत्ता लगाउन नसकि हार खाइ बानरहरु मर्ने निश्चय गर्दै रहेको अबस्थामा जटायु  गिद्दको दाजु सम्पात्ति संग भेट,सम्पात्तिले सीता हरण भएको ठाउँ लंका रहेको र त्यहाँको वातावरण र अबस्थितीबारे सूचना बताए अनुसार त्यही बाटो पहिल्याउदै सुग्रीबका मन्त्री हनुमान लंकामा पुगि सीता संग भेट गरेको र राबण द्वारा हनुमानलाई सजाय स्वरुप पुच्छरमा आगो लगाइ दिई छाडेकोमा हनुमानले लंका दहन गरि सीता बस्ने ठाउँ पत्ता लगाइ फर्किएको रोचक प्रसङ्ग पनि पुस्तकमा समाबिष्ट गरिएको छ।त्यसैगरी श्रीसति सुलोचना शिर्षक अन्तर्गत राबण पुत्र इन्द्रजित जसको शुरुको नाम मेघनाथ रहेको,लडाइँमा राजा इन्द्रदेबलाइ हराएको हुँदा पछि इन्द्रजित नाम रहन गएकोमा ईन्द्रजीतलाइ लक्ष्मणले बध गरे पछि इन्द्रजितको पत्नी सुलोचनाले आफ्नो वीर पति इन्द्रजितको मृत शरीर संगै सति गै मरण गर्ने मनसुवा राखी राम लक्ष्मण भएको ठाउँ पुगि अनुनय गरे अनुसार सुलोचनाको गुनासो सम्बोधन गर्नको लागि रामले इन्द्रजितको मृत शरीरको शिर दिन लगाएको र मृत पतिको शिर संगै सति गै मरण गर्ने इच्छा जाहेर गरेकी सुलोचनालाई रामले पतिब्रता नारीको उदाहरण दिदै स्याबासी,प्रस्रय र ढाडस दिएको बरु राबणले छोराको हत्या भएको खबरमा दुखी र चिन्तित भए पनि

  २-

बुहारीको यस कार्यलाई समर्थन गर्न नसकिने र सति जांदा स्वर्गमा बास पाइने भन्ने धारणा गलत,बकवास र फन्टुस हर्कत भएको राय प्रकट गरेबाट त्यस प्रसङ्गमा राम भन्दा राबणमा प्रगतिशील र अग्रगामी बिचार रहेको यसै बुझिन्छ।यद्यपि रामले सबैको इच्छा पूरा गर्ने हेतुले सो कुरालाई समर्थन गरेको हुनुपर्छ भन्ने भनाइ रहे पनि आजको चेतनामा हेर्दा रामको त्यस भनाइ र आशय संग किमार्थ सहमत हुन सकिदैन।त्यस्तै पुस्तकमा राबणले हेलाहोचो गरि सागरमा बगाइ दिएको छोरा नारान्तक  बेह्वाल राज्यमा राजा भै बसेकोमा उसको शान,सौकात सैन्य टोलि समेत रहेकोेले राम लक्ष्मणले चलाएको युद्द संग्राममा उसको उपस्थितिको खाचो महशुस गरि छोरा नारान्तकलाई झिकाइ युद्द संग्राममा पठाएकोमा नारान्तकले केही समय बिरता र सौर्यता पर्दर्शन गरेपनि उ हनुमान र अगंदद्वारा मारिन पुग्छ।छोरा नारान्तकको हत्या हुन पुगेको खबरले क्रोधित र ब्याकुल राबणले पातालमा सुख भोग गरेको अर्को वीर छोरा अहिराबणलाइ झिकाइ युद्ध संग्राममा पठाउनु,युद्द कौशलमा निपुण अहिराबणले आफ्नो मायावी जाल र कपट प्रयोग गरि राम लक्ष्मणलाई समेत छल गरि कैदमा पारी पाताल पुर्याउन सफल भएको,राम लक्ष्मण हराइ बेपत्ता हुँदा चिन्तित हुँदै खोजी कार्यमा जुटेका हनुमानले बाटो हुदि बृद्द उमेरका युगल गिद्द्को जोडीले राम लक्ष्मणलाइ पातालमा पुर्याइएको,देबि द्वारा राम लक्ष्मणलाई बलि दिई मार्ने र त्यसको मासु आफूले खान पाइने कुरा गरेको एकापसमा संवाद सुनी तत्काल पाताल पुगि मारिन ठिक्क पारेको अबस्थामा देबिलाइ भेट्दै अहिराबणलाइ बध गरि राम लक्ष्मणलाइ आफैले बोकि अयोध्या पुर्याएको रोचक प्रसङ्ग पनि प्रस्तुत गरिएको छ।